LIRIA SI EMBLEMË E PËRJETSHME

Në fillim ishte liria!

Në fillim nuk pati mbretëri, as kufij, as flamuj dhe ushtri. Pati vetëm një Frymë që lëvizi mbi ujëra, si një puhi që kërkonte t’i jepte frymëmarrje mishit. Ishte liria — dhurata e parë e Zotit për njeriun, Fryma e jetës që e bën krijesën të ngrihet nga pluhuri i tokës dhe të thotë: Unë jam.  

Liria nuk është shpikje e historisë, por kujtesë e thellë e shpirtit njerëzor. Ajo i paraprin çdo ligji dhe froni; është rrënja e vetëdijes dhe flaka e shpresës. Në çdo kohë, kur njeriu është gjendur nën robëri, zëri i lirisë ka ardhur si një pëshpëritje e brendshme, si një kujtim i harruar që zgjon zemrën drejt dritës.

Edhe në këtë tokë, midis maleve të gurta dhe deteve që s’pushuan kurrë së kënduari shpirtit të pazbutur e kryeneç, liria nuk ishte një ide — ishte gjak, ishte mall, ishte lutje. Liria në trojet tona ishte një sofrabez i shtruar me bukë, krypë e zemër t’bardhë; një shtrojë bujare me aromë ftojsh e mollësh dimnore që të fton në gjumin e patrazuar nga ndërgjegja e varë, apo frika. Një liri që s’ia ke borxh askujt përveç vetes.

Dhe në një çast të errët të historisë, kur qiejt e Ballkanit u mbuluan me hije dhe popujt u thyen nën frikën e luftërave, Zoti i historisë ngriti një njeri që do të bëhej kujtesa e vetë lirisë: Gjergj Kastrioti i quajtur Skënderbe. Ai qëndron në historinë shqiptare dhe atë evropiane jo vetëm si prijës ushtarak, por si një figurë që mishëron një përfytyrim më të thellë të lirisë. Liria, te ai, nuk është thjesht aftësia për të larguar një sundues të huaj; është një mënyrë e të menduarit, një mënyrë e të qëndruarit para botës. Ai e kuptoi se njeriu bëhet i lirë në masën që është i gatshëm të mbajë peshën e zgjedhjeve të tij, edhe kur ato janë të vështira, edhe kur rruga që ato çelin nuk është e sigurt.

Në këtë dritë, Skënderbeu nuk është monumenti i ngrirë i një epoke heroike, por ftesa për të reflektuar mbi një tip lirie që nuk varet nga rrethanat. Ai na kujton se liria fillon brenda njeriut, si një orientim i brendshëm, si një vendim për të mos pranuar asnjë formë nënshtrimi që mohon dinjitetin. Mbrojtja e atdheut në këtë kuptim bëhet metaforë e mbrojtjes së vetvetes - “Unë jam-i” njerëzor që imiton atë hyjnorin. Simboli i tij mbetet i vlefshëm sepse nuk kërkon adhurim, por vetëdije. Ai nuk na drejton drejt një euforie kombëtare, por drejt një pyetjeje të thjeshtë dhe të vështirë: çfarë lirie jemi të gatshëm të mbrojmë sot, dhe me çfarë çmimi? Në këtë pyetje gjejmë vijimësinë e tij të vërtetë, e njëkohësisht brendashtysën tonë për të qenë vërtetë të lirë duke e braktisur me përçmim zonën e rehatisë.

Liria nuk lind nga urrejtja për robërinë, por nga dashuria për të vërtetën - për ta thënë, jetuar dhe ndarë atë me të tjerët. Sepse njeriu i lirë nuk është ai që s’ka pranga, por ai që nuk njeh frikë.

Në thelbin e saj, liria është dhuratë hyjnore — ajo buron nga imazhi i Zotit tek njeriu. Ajo është vetë “fryma që s’ka frikë nga errësira”, sepse e di se drita nuk varet nga dielli, por nga prania e të Vërtetit.

Në çdo komb, liria është e brishtë si fëmijë dhe e fortë si mal. Por tek ky popull, ajo u bë instinkt i gjakut, një kujtesë që nuk shlyhet as nga shekujt. Këtu, çdo foshnjë është rritur me idenë se toka nuk blihet, se nderi nuk shitet, dhe se nuk ka jetë pa dinjitet. Dhe ndoshta për këtë arsye, Zoti zgjodhi këtë vend të ashpër për të dëshmuar se edhe përballë  perandorive që duan ta shuajnë, drita mund të rezistojë.

Në rrëfimin e popujve ka heronj që vdesin dhe harrohen, por ka edhe të tillë që bëhen përzore për shpirtin njerëzor. Skënderbeu është një prej tyre. Ai nuk është vetëm një figurë historike; ai është kujtesë e njeriut që nuk pranon të harrojë kush është. Në dorën e tij, shpata nuk është armë e gjakut, por vegël e ndërgjegjes. Ai ishte një burrë që lindi, jetoi dhe vdiq në luftë, sepse ai e dinte se ishte lindur për atë kohë dhe se fati i tij ishte i lidhur pazgjidhshëmrisht me atë të tokës së vet. Skënderbeu e dinte se për të ngritur krye kundër vdekjes së dritës duhej një shkëndijë që të tjerët të mund ta ndiqnin në terr. Dhe për këtë ai u kthye në një zjarr që djeg mbi kurrizin e shekujve në çdo zemër që kërkon liri.

Kur ai ngre shpatën, është si të ngrejë vetë shpirtin kundër harresës, kundër poshtërimit, kundër atij zëri të errët që pëshpërit: “Dorëzohu, harro!” Por ai nuk dorëzohet. Ai mbetet kujtesa që nuk shuhet, një frymë që thotë: “Ti nuk je i krijuar për të qenë skllav.”

Në rrëfimet biblike, ai i ngjan Moisiut që çon popullin përtej detit, apo Gideonit që lufton jo me ushtri të mëdha pas vetes, por me një besim të madh brenda tij. Si këta prijës, Skënderbeu, Atleti i Krishtit, lufton me bindjen se Zoti është i lirisë dhe liria është e Zotit. Ai nuk e sheh luftën si një fitore mbi trupin, por si fitoren e shpirtit ndaj frikës.

Në këtë kuptim, ai është një figurë tipike Tolkieniane: një prijës që ngrihet në kohë të errëta, jo për lavdi, por sepse nuk mund të bëjë ndryshe. Si personazhi i Aragornit tek “Zoti i Unazave”, ai nuk kërkon fronin; ai mban barrën. Ai nuk lufton për të sunduar, por për të mos lejuar që errësira të sundojë. Ai jep shpresë në një kohë kur të gjithë shohin disfatën e pandalshme, sepse ai e di që Zoti i historisë dhe i lirisë do të bëjë një rrugë edhe atje ku nuk ka.

Në çdo betejë të Skënderbeut, historia sheh shpatën, por kombi sheh shenjtërinë e vendimit — atë çast të brendshëm kur njeriu zgjedh të mos ketë frikë. Sepse liria fillon pikërisht aty: në zemrën që thotë “Jo” ndaj së keqes, edhe kur ajo vjen e veshur me pushtet, me premtime, me qetësi të rreme. Në zemrën që i sheh më përçmim kompromiset për pushtet, famë, e ofiqe, duke parë tek ato, edhe pse të kalitura me ar të rrallë, vargonjtë e një skllavërie të përjetshme. 

Liria është akt shpirtëror, jo politik. Ajo nuk lind nga ligjet, por nga besimi. Nuk është stoli, por plagë; jo privilegj, por përgjegjësi. Skënderbeu e dinte këtë. Ai nuk u ngrit për hakmarrje, por për kujtesë — për të rikujtuar se kush është njeriu dhe çfarë vlere ka shpirti i tij. Dhe në këtë qëndrim të tij, liria u bë sakrificë, jo rehati; kryq, jo kurorë.

Në këtë qëndresë gjendet diçka që e tejkalon kombin. Është ajo që teologët e quajnë ‘sakramenti i historisë’: çasti kur e përkohshmja ndriçohet nga e përjetshmja. Sepse në çdo shpatë që ngrihet për të mbrojtur të drejtën, Zoti i lirisë rishfaqet.

Në kohët moderne, njerëzit flasin për lirinë si për një send që fitohet me ligje, me zgjedhje, me protesta. Por Skënderbeu na kujton se liria e jashtme është vetëm pasqyrë e lirisë së brendshme. Nëse shpirti është i robëruar nga frika, nga lakmia, nga egoizmi, asnjë kushtetutë, asnjë parti dhe asnjë sistem nuk e shpëton dot. Njeriu mund të ketë gjithë botën, dhe prapë të mos jetë i lirë. Skënderbeu e fitoi lirinë sepse nuk e humbi veten. Ai mbeti i pandarë midis besimit dhe detyrës, midis lavdisë dhe përulësisë. Dhe kështu, ai na mëson se liria nuk është të bësh ç’të duash, por të duash atë që është e drejtë, edhe kur ajo kërkon flijim.

Në ditët tona, fjalët janë të shumta, por besnikë ka pak. Njerëzit flasin për lirinë si për një veshje që mund ta ndërrojnë sipas modës. Por liria e vërtetë nuk është veshje — është zjarr që digjet brenda shpirtit. Ajo të pastron nga frika, të mëson të përballosh, të mos largohesh nga e vërteta, edhe kur ajo dhemb. Prandaj kujtimi i Skënderbeut nuk është një ditë në muze, apo kur ka ndeshje Kombëtarja, por paralajmërim: liria pa shpirt është vetëm një hije që ecën drejt errësirës.

Sot kufijtë janë hapur, por zemrat janë mbyllur. Fjalët “atdhe”, “nder”, “besë” tingëllojnë të vjetra. Por pikërisht tani, kur duket se liria është e sigurt, fillon robëria më e thellë: robëria e shpirtit që nuk beson më në asgjë. Kurrë më shumë liri se sot nuk kemi patur, kurrë më shumë se sot liria nuk është lakuar, por kurrë nuk kemi qenë më të skllavëruar më shumë se sot. Armiku nuk vjen më me flamur të huaj. Ai vjen me fjalë të ëmbla: “Hiqe kujtesën. Hiqe besimin. Harroje traditën, doket, kulturën. Harroje familjen, të parët dhe historinë. Mos mendo për të shenjtën. Bëhu neutral, bëhu konsumator.” Vjen me axhenda njerizhbërëse, me lëvizje 'woke', me 'cancel culture' që fshihen pikërisht nën petkun e “lirisë dhe të drejtave”. Dhe kështu, pak nga pak, njeriu i lirë kthehet në skllav të rehatisë së vet.

Të jesh i lirë sot do të thotë të mos e harrosh kush je, të mos e ndash shpirtin nga historia, të mos e shesësh kujtesën për komoditet. Të mbash në zemër një ndjenjë që nuk blihet: dinjitetin që rrjedh nga e vërteta. Në këtë kuptim, çdo brez ka betejën e vet. Në vend të shpates, ka fjalën e ndershme dhe për ndërtim. Në vend të kalit, ka ndërgjegjen. Në vend të betejës në fushë, ka betejën e brendshme, atë që zhvillohet në domenin e e të padukshmes. Dhe kush guxon të qëndrojë, të rezistojë, ai bëhet pjesë e të njëjtit rend shpirtëror ku qëndronte Skënderbeu — rendi i atyre që i përkasin dritës.

Në fund, çdo histori kthehet aty ku nisi, në fillimet e saj. Dhe në fillim ishte liria. Skënderbeu iku, por fryma e tij qëndron ende mes nesh. Ajo endet nëpër kodra e kisha, nëpër male e heshtje, si një zë që pëshpërit ndër breza: Mos e harro kush je. Që, si mbreti Theoden i Tolkienit na qorton: “Si keni përfunduar kështu! Ku është kali dhe kalorësi? Ku është trumpeta gjëmimtare? Mos i lini të kalojnë si shiu mbi mal, si era në livadhe”! Sepse ajo frymë nuk është vetëm e një njeriu, por e një populli që beson se liria është dhuratë e shenjtë, që ruhet jo me urrejtje, por me dashuri e besë. Në këtë nëntor, kur flamuri valëvitet mbi çdo shtëpi, le ta kujtojmë lirinë jo si trofe, por si kryq dhe bekim; jo si pronë, por si thirrje. Jo si simboli i shqiponjës që e bëjmë me duar dhe pastaj harrojmë, por si një shpirt që fluturon mbi maja të paarritura nga papastërtitë e mishit.

Çdo brez është thirrur ta mbajë këtë flakë të ndezur, ashtu si Skënderbeu e mbajti në mes të errësirës së shekujve. Sepse errësira gjithmonë kthehet. Por drita nuk shuhet, për sa kohë ka njerëz që besojnë se Zoti i lirisë jeton ende në shpirtin e njeriut të lirë. Dhe nuk ka perandori që mund të mbajë peng një shpirt që i përket dritës.

___________________________________________________________

Për ijr.al: Marsel Lela